بریکس چیست؟ اعضای بریکس چه کشورهایی هستند

در جهان امروز تحولی خاموش اما عمیق در حال رخ دادن است؛ تولد نظمی جدید که پنج قدرت اقتصادی بزرگ به نام بریکس، پیشگام آن هستند. این اتحاد استراتژیک که با عضویت کشورهایی چون برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی شکل گرفته، تنها یک همکاری اقتصادی نیست؛ بلکه تجلی آرمان مشترکی برای بازتعریف قواعد حاکم بر نظام بین‌الملل و ایجاد توازن در روابط جهانی است. بریکس با ایجاد نهادهای مالی مستقل و ترویج همکاری‌های چندجانبه، به‌طور فزاینده‌ای نقش یک قطب تاثیرگذار در عرصه سیاست و اقتصاد جهان را برعهده دارد. چشم‌انداز عضویت ایران در این بلوک قدرتمند نیز گامی مهم در جهت تحقق این دگرگونی بزرگ و شکل‌دهی به آینده‌ای چندقطبی است. در این مقاله از آکادمی شایان فارکس به واکاوی ابعاد مختلف این پدیده نوظهور خواهید پرداخت.

با تاریخچه بریکس آشنا شوید

ایده تشکیل بریکس نخستین بار در سال ۲۰۰۱ توسط جیم اونیل، اقتصاددان بانک گلدمن ساکس مطرح شد. وی در گزارش خود با عنوان «ساختن بریک‌های اقتصادی بهتر» به ظرفیت‌های عظیم اقتصادی برزیل، روسیه، هند و چین اشاره کرد و پیش‌بینی نمود این کشورها تا سال ۲۰۵۰ به بازیگران اصلی اقتصاد جهانی تبدیل خواهند شد.

این ایده در نهایت منجر به تشکیل اولین اجلاس رسمی سران این چهار کشور در سال ۲۰۰۹ در روسیه شد. یک سال پس از آن با پیوستن آفریقای جنوبی به این جمع، نام گروه به بریکس تغییر یافت. از آن زمان تاکنون این اتحادیه با برگزاری نشست‌های منظم و ایجاد نهادهای مالی مشترک، گام‌های بلندی در جهت تحقق اهداف خود برداشته است.

بریکس مخفف چیست؟

بریکس که از حروف اول نام انگلیسی پنج کشور برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی تشکیل شده است، در ابتدا به عنوان یک مفهوم اقتصادی توسط جیم اونیل در سال ۲۰۰۱ معرفی شد. این گروه که پس از پیوستن آفریقای جنوبی در سال ۲۰۱۰ تکمیل گردید، نماد ظهور قدرت‌های اقتصادی نوینی است که با برخورداری از اقتصادهای پویا، جمعیت انبوه و منابع طبیعی گسترده، نقش فزاینده‌ای در عرصه جهانی ایفا می‌کنند.

بریکس فراتر از یک همکاری اقتصادی صرف به یک نهاد سیاسی- اقتصادی تأثیرگذار تبدیل شده که با تشکیل نشست‌های منظم و ایجاد نهادهای مالی مشترک، در پی تعدیل ساختارهای حکمرانی جهانی و تقویت جایگاه کشورهای در حال توسعه است. این اتحاد تجلی آرمان‌های جمعی برای شکل‌دهی به نظمی چندقطبی در جهان معاصر به شمار می‌رود.

بریکس چه اهدافی را دنبال می‌کند؟

در مسیر تحولات ژئوپلیتیک جهانی گروه بریکس به عنوان یک بازیگر نوظهور، اهدافی چندبعدی و راهبردی را دنبال می‌کند که فراتر از همکاری‌های اقتصادی صرف، در پی بازتعریف معماری نظام بین‌الملل است. این اهداف را می‌توان در محورهای کلیدی زیر بررسی کرد:

اصلاح ساختار حکمرانی جهانی

یکی از آرمان‌های محوری بریکس ایجاد تحول در نهادهای بین‌المللی به ویژه در عرصه مالی و پولی است. این گروه با انتقاد از ساختار کنونی نهادهایی مانند صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی، که به باور آنان انعکاس‌دهنده توازن قدرت قرن بیستم است، خواستار افزایش سهم رأی و نمایندگی کشورهای در حال توسعه در این نهادها شده است. این خواسته نه تنها در جهت تحقق عدالت در حکمرانی جهانی، بلکه به مثابه گامی در راستای مشروعیت‌بخشی به نظم نوین بین‌المللی است.

تعمیق همکاری‌های اقتصادی و مالی

بریکس با درک ضرورت وابستگی متقابل اقتصادی گسترش همکاری‌های تجاری و سرمایه‌گذاری در میان اعضا را در اولویت قرار داده است. تأسیس «بانک توسعه جدید» در سال ۲۰۱۴ با هدف تأمین مالی پروژه‌های زیربنایی و توسعه پایدار، نمادی عینی از عزم این گروه برای ایجاد مکانیزم‌های مالی مستقل و کارآمد است. این بانک با تخصیص اعتبارات به کشورهای عضو و دیگر اقتصادهای نوظهور، درصدد است تا خلأهای موجود در نظام مالی بین‌المللی را پر کند.

کاهش وابستگی به نظام پولی موجود

در راستای کاهش آسیب‌پذیری نسبت به نوسانات ارزی و تهدیدهای ژئوپلیتیک، بریکس استفاده از ارزهای ملی در مبادلات تجاری میان اعضا را ترویج می‌دهد. این اقدام نه تنها وابستگی به دلار آمریکا را کاهش خواهد داد، بلکه زمینه‌ساز شکل‌گیری الگوهای نوین همکاری پولی در سطح بین‌المللی نیز می‌شود. بحث درباره امکان ایجاد یک ارز مشترک نیز در همین چارچوب قابل تحلیل است.

ارتقای نقش سیاسی در عرصه بین‌الملل

بریکس به دنبال ایفای نقشی فعال‌تر و اثرگذار در حل و فصل چالش‌های جهانی از تغییرات اقلیمی تا امنیت بین‌المللی است. این گروه با تببین رویکردی چندجانبه‌گرا، در پی تضعیف هژمونی قدرت‌های سنتی و حرکت به سمت نظمی چندقطبی است که در آن قدرت‌های نوظهور نیز دارای وزن و اعتبار قابل توجهی باشند.

تقویت همکاری‌های علمی و فناوری

همکاری در حوزه‌های دانش‌بنیان و فناوری‌های پیشرفته، از دیگر اولویت‌های بریکس محسوب می‌شود. این گروه با تشویق مشارکت در پروژه‌های تحقیقاتی مشترک و تبادل دانش، درصدد تقویت توانمندی‌های داخلی اعضا و کاهش وابستگی فناورانه به کشورهای پیشرفته است.

مواجهه جمعی با چالش‌های فراملی

بریکس تروریسم، تغییرات اقلیمی، ناامنی غذایی و پاندمی‌ها را چالش‌هایی می‌داند که تنها از طریق همکاری بین‌المللی قابل حل هستند. این گروه با اتخاذ رویکردی هماهنگ، در پی ارائه راهکارهای کارآمد و مبتنی بر همبستگی جهانی است.

گسترش اعضا و افزایش نفوذ

در نشست سال ۲۰۲۳ بریکس با دعوت از ایران، مصر، اتیوپی و امارات متحده عربی برای پیوستن به این گروه، گامی بلند در جهت توسعه نفوذ و ظرفیت‌های خود برداشت. این گسترش نه تنها موجب افزایش وزن اقتصادی و سیاسی بریکس می‌شود، بلکه آن را به عنوان یک آلترناتیو جدی در صحنه بین‌المللی مطرح می‌کند.

در مجموع بریکس با ترکیبی از اهداف اقتصادی، سیاسی و امنیتی در حال شکل‌دهی به یک قطب تاثیرگذار در نظام بین‌الملل است که آرمان‌های کشورهای در حال توسعه را نمایندگی می‌کند. موفقیت این گروه در تحقق این اهداف، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در آینده نظم جهانی داشته باشد.

چه کشورهایی عضو بریکس پلاس هستند؟

مفهوم «بریکس پلاس» که در سال ۲۰۱۷ توسط چین ارائه شد، به استراتژی گسترش همکاری‌های گروه بریکس با اقتصادهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه اشاره دارد. این ابتکار با هدف ایجاد یک پلتفرم فراگیر برای تعمیق همکاری‌های اقتصادی و سیاسی طراحی شده است.

در نشست سال ۲۰۲۳ ژوهانسبورگ تصمیم به عضویت شش کشور جدید شامل:

• ایران؛
• مصر؛
• اتیوپی؛
• امارات متحده عربی؛
• عربستان سعودی؛
• و آرژانتین.

گرفته شد. اگرچه آرژانتین پس از تغییر دولت از پیوستن انصراف داد و وضعیت عربستان سعودی نیز در مرحله بررسی قرار گرفت.

با این گسترش بریکس اکنون ۳۰ درصد از مساحت جهان و ۴۵ درصد از جمعیت جهانی را در بر می‌گیرد. همچنین سهم این گروه در تولید ناخالص داخلی جهانی به ۳۱.۵ درصد رسیده که از سهم ۳۰.۷ درصدی گروه هفت بیشتر است. علاوه بر این بیش از ۴۰ کشور دیگر از جمله الجزایر، بنگلادش، اندونزی، مکزیک، نیجریه، سودان، سوریه، تایلند، ترکیه، ونزوئلا و زیمبابوه نیز علاقه‌مندی خود را برای پیوستن اعلام کرده‌اند.

بریکس پلاس با افزایش قدرت چانه‌زنی جمعی، گسترش بازارهای متقابل و تنوع‌بخشی به منابع انرژی، تقویت همکاری‌های جنوب – جنوب و کمک به شکل‌گیری نظم چندقطبی در عرصه بین‌المللی، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در تحولات ژئوپلیتیک آینده جهان ایفا کند. این گسترش نه تنها وزن اقتصادی و سیاسی بریکس را افزایش می‌دهد، بلکه زمینه‌ساز ایجاد آلترناتیوهای مؤثر در برابر نهادهای سنتی حکمرانی جهانی خواهد بود.

بریکس واحد پول مخصوص به خود را دارد؟

یکی از محوری‌ترین مباحث مطرح در گروه بریکس، ایجاد یک واحد پول مشترک برای کاهش وابستگی به نظام پولی مبتنی بر دلار آمریکا است. اگرچه در حال حاضر این ایده محقق نشده، اما تلاش‌های جدی برای ایجاد مکانیسم‌های مالی مستقل در جریان است. بر اساس گزارش‌های رسمی، در نشست ۲۰۲۳ آفریقای جنوبی، اعضا متعهد شدند امکان‌سنجی ایجاد یک ارز مشترک با سازوکارهای مشابه را بررسی کنند.

از جمله اقدامات عملی در این زمینه می‌توان به ترویج استفاده از ارزهای ملی در مبادلات تجاری داخلی، توسعه سیستم‌های پرداخت جایگزین سوئیفت، و راه‌اندازی سیستم پرداخت بین‌بانکی فرامرزی چین (CIPS) اشاره کرد. همچنین کشورهای عضو سیستم‌های پرداخت ملی خود را تقویت کرده‌اند؛ از جمله سیستم SPFS روسیه، SFMS هند و Pix برزیل.

اگر چه پیشنهادات ایجاد یک ارز مشترک از سوی برخی مقامات برزیلی و روسی مطرح شده، اما این ایده با چالش‌های عمده‌ای از جمله تفاوت‌های اقتصادی چشمگیر، سیاست‌های پولی ناهمگون و مسائل حاکمیتی روبرو است. بسیاری از کارشناسان ایجاد ارزهای دیجیتال برای تجارت بین‌المللی یا توسعه مکانیسم‌های پرداخت مبتنی بر سبد ارزی را گزینه‌های واقع‌بینانه‌تری می‌دانند. این تلاش‌ها نشان‌دهنده عزم جدی بریکس برای کاهش وابستگی به دلار و شکل‌دهی به معماری مالی چندقطبی است.

پیوستن کشور ایران به بریکس

پیوستن ایران به گروه بریکس را می‌توان نقطه عطفی تاریخی در دیپلماسی اقتصادی کشور ارزیابی کرد. این تحول راهبردی، پیامدها و فرصت‌های گسترده‌ای را برای ایران به همراه دارد که در ادامه به بررسی ساختارمند آنها می‌پردازیم.

فرآیند پیوستن ایران

پیشینه همکاری: ایران از سال ۲۰۱۷ با پیوستن به چارچوب «بریکس پلاس»، گام‌های اولیه برای همکاری با این گروه را برداشت و مذاکرات برای مشارکت در بانک توسعه جدید بریکس آغاز شد.

شتاب دیپلماتیک: در دولت سیزدهم با محوریت دیپلماسی اقتصادی و چندجانبه‌گرایی، تلاش‌ها برای الحاق کامل به بریکس شدت یافت.

الحاق رسمی: در نشست آگوست ۲۰۲۳ ژوهانسبورگ، ایران به طور رسمی دعوت به عضویت شد و از اول ژانویه ۲۰۲۴ به عنوان عضو کامل فعالیت خود را آغاز کرد.

فرصت‌های کلانی برای ایران

ارتقای جایگاه بین‌المللی: عضویت در این بلوک قدرتمند که ۴۵ درصد از جمعیت جهان و ۳۱.۵ درصد از تولید ناخالص جهانی را نمایندگی می‌کند، وزن ژئوپلیتیک ایران را افزایش می‌دهد.

دسترسی به منابع مالی: ایران می‌تواند از طریق بانک توسعه جدید بریکس به منابع مالی قابل توجهی با برآورد اولیه: ۸-۱۰ میلیارد دلار، برای پروژه‌های زیرساختی دست یابد که بخشی از آن به ریال پرداخت می‌شود.

کاهش فشار تحریم‌ها: این عضویت کانال‌های جدید مالی و تجاری را ایجاد می‌کند و وابستگی به مکانیسم‌های سنتی مبتنی بر دلار را کاهش می‌دهد.

توسعه کریدورهای ترانزیتی: ایران می‌تواند نقش محوری در کریدور بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) ایفا کند که پیش‌بینی می‌شود سالانه تا ۲۰ میلیارد دلار درآمد ترانزیتی ایجاد خواهد کرد.

گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری: این همکاری دروازه‌ای برای افزایش مبادلات با اقتصادهای عظیم عضو مانند چین، هند و روسیه و جذب سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی است.

چالش‌ها و موانع پیش رو

تداوم تحریم‌ها: تحریم‌های بین‌المللی همچنان می‌توانند مانع از بهره‌برداری کامل ایران از مزایای عضویت شوند و شرکای تجاری را محتاط کنند.

رقابت‌های منطقه‌ای: حضور رقبای منطقه‌ای مانند عربستان سعودی در کانون توجه بریکس، می‌تواند بر پویایی داخلی گروه و موضع ایران تأثیر بگذارد.

ضعف‌های ساختاری داخلی: کوچک ‌بودن اندازه اقتصاد ایران در مقایسه با دیگر اعضا و مشکلات ساختاری داخلی می‌تواند توانایی رقابت و همکاری مؤثر را محدود کند.

نیاز به بهبود زیرساخت‌ها: بهره‌برداری کامل از مزایای ترانزیتی و تجاری عضویت، مستلزم سرمایه‌گذاری فوری و گسترده در مدرنیزاسیون زیرساخت‌های لجستیکی، حمل‌ونقل و مالی است.

در مجموع عضویت ایران در بریکس اگرچه یک فرصت استثنایی است، اما تبدیل این فرصت به دستاوردهای ملموس نیازمند تدبیر، برنامه‌ریزی دقیق و اصلاحات داخلی برای رفع چالش‌های پیش‌رو است.

بررسی روابط تجاری ایران با کشورهای عضو بریکس

برای بررسی روابط تجاری ایران با کشورهای عضو بریکس، باید رابطه با هر کشور را به طور جداگانه بررسی کرد. در ادامه به جست و جو در این باره خواهیم پرداخت:

رابطه ایران و چین

چین جایگاه نخست را در میان شرکای تجاری ایران دارد. آمارهای یازده ماهه نخست سال ۱۴۰۱ حجم مبادلات دو کشور را معادل ۲۷.۸ میلیارد دلار نشان می‌دهد. عمده صادرات ایران به چین را منابع انرژی شامل نفت خام، محصولات پتروشیمی، مواد معدنی و نیز کالاهای غذایی تشکیل می‌دهند.

رابطه ایران و روسیه

روابط تجاری ایران و روسیه روندی رو به رشد دارد؛ به طوری که در بازه ده ماهه سال ۲۰۲۲، حجم تبادلات با رشد ۲۰ درصدی به حدود ۴.۹ میلیارد دلار رسید. کالاهای کشاورزی نیز بخش عمده‌ای از این مبادلات را شامل می‌شوند.

رابطه ایران و هند

هند نیز از شرکای اقتصادی مهم ایران به شمار می‌رود. در سال منتهی به مارس ۲۰۲۳ ارزش تجارت دو طرف با افزایشی چشمگیر معادل ۴۷ درصد، به ۴.۹ میلیارد دلار رسید. محصولات نفتی اصلی‌ترین قلم صادراتی ایران به این کشور محسوب می‌شود.

رابطه ایران و برزیل

برزیل نقش محوری در روابط ایران با منطقه آمریکای لاتین ایفا می‌کند. در سال ۲۰۲۲ ایران با خرید حدود ۴.۳ میلیارد دلار کالا به بزرگترین واردکننده محصولات برزیلی در خاورمیانه تبدیل شد.

رابطه ایران و آفریقای جنوبی

حجم مبادلات ایران با آفریقای جنوبی در هفت ماه نخست سال ۱۴۰۱، به ۲۴۸ میلیون دلار در بخش صادرات و تنها ۶.۵ میلیون دلار در زمینه واردات رسید که نشان‌دهنده توازن تجاری به نفع ایران است.

سخن پایانی

عضویت ایران در گروه بریکس یکی از راهبردی‌ترین تحولات در عرصه دیپلماسی اقتصادی کشور محسوب می‌شود. این پیوند استراتژیک فرصت‌های بی‌شماری از جمله دسترسی به بازارهای گسترده، جذب سرمایه‌گذاری‌های کلان، توسعه کریدورهای ترانزیتی و کاهش وابستگی به دلار را در اختیار ایران قرار می‌دهد. با این حال بهره‌برداری کامل از این مزایا مستلزم عبور از چالش‌هایی چون تحریم‌های بین‌المللی، رقابت‌های منطقه‌ای و تقویت زیرساخت‌های داخلی است. موفقیت ایران در این مسیر نه تنها موجب افزایش نقش‌آفرینی در نظم اقتصادی نوین جهانی خواهد شد، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز تحولی تاریخی در اقتصاد ملی و تعمیق همکاری‌های جنوب-جنوب باشد. امیدواریم که مطالب بیان شده در این مقاله از آکادمی شایان فارکس برای شما عزیزان مفید و کارآمد واقع شده باشد. ممنون که تا پایان با ما همراه بودید.

سوالات متداول

بریکس چیست؟

بریکس BRICS اتحادی متشکل از پنج اقتصاد بزرگ نوظهور جهان شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی است. این گروه با هدف تقویت همکاری‌های اقتصادی، بازتعریف نظم مالی جهانی و افزایش نفوذ سیاسی کشورهای در حال توسعه شکل گرفته و به عنوان موتور محرک رشد اقتصاد چندقطبی جهان عمل می‌کند.

چرا عضویت در بریکس برای ایران اهمیت دارد؟

عضویت در بریکس برای ایران حیاتی است زیرا دسترسی به بازارهای جهانی، منابع مالی جدید و شرکای تجاری قدرتمند را فراهم می‌آورد. این همکاری راهبردی وابستگی به دلار را کاهش داده و نقش ژئوپلیتیک ایران را در نظم جدید جهانی تقویت خواهد کرد.

مهمترین کشورهای عضو بریکس کدام هستند؟

در میان اعضای بریکس چین و روسیه از کلیدی‌ترین نقش‌آفرینان محسوب می‌شوند. چین به عنوان پیشران اقتصادی اصلی گروه و روسیه به عنوان تأمین‌کننده عمده منابع انرژی، هسته راهبردی این اتحاد را شکل می‌دهند و بیشترین نفوذ را در تصمیم‌گیری‌های کلان دارا هستند.